Szermentowski (Szermętowski) Józef (1833–1876), malarz, rysownik.
Ur. 12 II w Bodzentynie, w niezamożnej rodzinie mieszczańskiej, był synem Stanisława Szermętowskiego i Heleny z Matyskiewiczów. Miał czworo młodszego rodzeństwa: brata Kazimierza oraz siostry, Emilię, Karolinę i Marię.
S. uczył się w szkole powszechnej w Kielcach. Zaopiekował się nim Tomasz Zieliński, naczelnik pow. kieleckiego, kolekcjoner dzieł sztuki i mecenas artystów, który w l. 1849–53 zapewnił mu lekcje malarstwa u Franciszka Kostrzewskiego oraz udostępnił do studiów własne zbiory obrazów, głównie holenderskich. Z tego okresu znany jest jedynie obraz S-ego Korytarz klasztorny z r. 1851 (Kuria Diec. w Częstochowie), gdyż pochodzący z r.n. Widok pałacu biskupiego w Kielcach zaginął. Dzięki opiece Zielińskiego rozpoczął S. w r. akad. 1853/4 studia w Szkole Sztuk Pięknych (SSP) w Warszawie. Był tam uczniem Marcina Zaleskiego i Ksawerego Kaniewskiego; znaczny wpływ wywarł na niego Chrystian Breslauer, zachęcający studentów do szkiców z natury podczas pieszych wędrówek po kraju. W czasie studiów poznał S. malarzy: Wojciecha Gersona, Henryka Pillatiego, Ignacego Gierdziejewskiego i Józefa Brodowskiego (młodszego), rzeźbiarza Wojciecha Święckiego oraz fotografa Marcina Olszyńskiego; przez pewien czas dzielił pracownię z Juliuszem Kossakiem. Dorabiał retuszowaniem i kolorowaniem fotografii. Plonem jego studenckich wędrówek po Kielecczyźnie były (znajdujące się w Muz. Narod. w Kielcach) prace: Krajobraz letni (akwarela, 1853), Widok rynku w Szydłowcu (1854), Widok wsi kieleckiej – okolice Dębna, Widok Sandomierza, Ratusz w Sandomierzu (wszystkie 1855), Krajobraz kielecki (1856) i Chęciny (z motywem pogrzebu, 1857); obok walorów artystycznych posiadają one znaczną wartość dokumentalną. W l. 1854 i 1855 uczestniczył S. w wystawach uczniów SSP; w l. 1855 i 1856 otrzymał nagrody (w tym roku także stypendium). Z pobytu na Wołyniu latem 1856 przywiózł liczne studia krajobrazowe i szkice wiejskich cerkwi, zebrane w cyklu Ze wspomnień Wołynia (Muz. Narod. w Kielcach). Również t.r. powstały obrazy na blasze cynkowej Wiejski cmentarz i Krajobraz z rybakiem o zachodzie słońca, przeznaczone do dekoracji kajut statków pasażerskich Tow. Żeglugi Parowej, oraz praca o tematyce rodzajowej Chrzest na wsi (Muz. Narod. w W.). S. malował w tym czasie także portrety, studia zwierząt, martwe natury, sceny batalistyczne i widoki; w rysunkach w jednym z albumów M. Olszyńskiego (Muz. Narod. w W.) ujawnił swój talent karykaturzysty. Prace S-ego były wtedy pokazywane i sprzedawane w warszawskim sklepie materiałów piśmiennych i malarskich Henryka Hirszla na Krakowskim Przedmieściu. W r. 1857 wystawiał na kontraktach w Kijowie i po raz pierwszy wziął udział w wystawie TPSP w Krakowie. W r. 1858 uczęszczał do warszawskiej pracowni Gersona na zajęcia z żywym modelem i wraz ze skupioną tam młodzieżą artystyczną (tzw. grupa Olszyńskiego) starał się o zorganizowanie w Warszawie stałej wystawy sztuki; otwarto ją w lipcu t.r. jako Krajową Wystawę Sztuk Pięknych, a S. wziął w niej udział. W pierwszym kwartale t.r. opuścił SSP, ale eksponował swe prace na dorocznej wystawie szkolnej. Na przełomie l. 1858 i 1859 wystawiał w TPSP w Krakowie. W r. 1859 przebywał w majątku Prozorów w Pilicy, gdzie malował krajobrazy, a także dwukrotnie sportretował Marię z Grabowskich Prozorową i jej siostrę (zachowane w tzw. V Albumie Olszyńskiego). Nadal malował widoki zabytków i obrazy rodzajowe. T.r. powstały Kościół Świętokrzyski na Łysej Górze (Muz. Narod. w W.) i Spowiedź w kościele, a w r. 1860 Ruiny zamku w Ujeździe (Muz. Narod. we Wr.) i Odlewnia żelaza w Białogonie.
Otrzymawszy w r. 1860 pięcioletnie stypendium rządowe do Francji i Włoch, zdecydował się S. na wyjazd do Paryża. Wraz z poznanymi tam pejzażystami z kręgu tzw. szkoły barbizońskiej, przebywał na plenerach w Marlotte w okolicach Fontainebleau. W tym czasie zmienił pisownię nazwiska na Szermentowski. W nowym środowisku poszerzył umiejętność interpretacji natury, zwłaszcza w oddawaniu efektów luministycznych, nadal jednak tworzył pod wpływem siedemnastowiecznych mistrzów holenderskich, głównie J. van Ruysdaela. Malował realistycznie, dążąc zarazem do monumentalności; posługiwał się techniką olejną, rzadziej akwarelą. W Dębach nad wodą (ok. 1861), Odpoczynku oracza (1861, Muz. Narod. w W.), Jeziorze w lesie (tamże), Studium drzew, Krajobrazie z krowami u wodopoju i Krajobrazie nadrzecznym znalazły odbicie plenery z okolic Fontainebleau. Korzystając z przywiezionych z kraju szkiców oraz fotografii nadsyłanych przez Olszyńskiego malował krajobrazy ojczyste, m.in. Pejzaż z rzeką (1862) i Wyjście z kościoła (1864). Podejmował też tematykę społeczną, co było widoczne w obrazach: Sieroty, Ubodzy (1862), a zwłaszcza Pogrzeb chłopski (1862, Muz. Narod. w W.). Z perspektywy Paryża śledził powstanie styczniowe; do jego przebiegu nawiązywał cykl Stracone gniazda, a także obrazy Poranek po burzy, Wspomnienie 3 oraz Stary żołnierz i dziecko w parku (Pasowanie na rycerza, Muz. Narod. w P.). Od początku pobytu w Paryżu konsekwentnie eksponował swe prace w kraju na wystawach TZSP w Warszawie w l. 1861–5 oraz TPSP w Krakowie w l. 1860–3. Jego malarstwo popularyzowały w kraju drzeworyty zamieszczane w l. sześćdziesiątych w „Tygodniku Ilustrowanym”, a przede wszystkim w „Kłosach”, z którymi w r. 1865 podjął stałą współpracę, publikując w pierwszym numerze pisma Widok Pirenejów od strony Hiszpanii. T.r. po raz pierwszy wystawił na Salonie paryskim i w Boulogne-sur-Mer.
W l. 1865 i 1866 starał się S. bez powodzenia o zapomogę TZSP. W r. 1866 przyjechał do kraju; był m.in. w Kielcach i wziął udział w wystawie TPSP w Krakowie. W r. 1867 pokazał swe obrazy w TZSP. W maju 1868 przebywał ponownie w Krakowie, gdzie ożenił się z Wandą Szawłowską. Do września t.r. gościł w Szczawnicy i na Podhalu; wykonał wtedy liczne studia z natury: Młyn w Tatrach, Pieniny, Studium wioski polskiej, Dunajec w Pieninach (wszystkie w Muz. Narod. w Kr.). Następnie wyjechał z żoną na krótko do Wiednia, po czym osiadł z nią w r. 1869 w Paryżu. W lipcu t.r. ponownie przebywał w Pirenejach. Wystawiał t.r. w TPSP we Lwowie i Krakowie oraz wziął udział w Salonie paryskim. Na międzynarodową wystawę sztuki w Londynie wysłał w r. 1871 obraz Kościół pośród drzew, nagrodzony tam srebrnym medalem, a na przełomie l. 1871 i 1872 uczestniczył w wystawie TPSP w Krakowie. Widok Kępy Puławskiej (1872, Muz. Narod. w Kielcach) nagrodzono w r. 1872 złotym medalem na Salonie paryskim.
Mimo powodzenia i licznych zamówień w Paryżu S. zamierzał wrócić do kraju, jednak w r. 1872 stanęły temu na przeszkodzie pierwsze objawy gruźlicy. Otrzymawszy w r. 1873 pożyczkę i zasiłek TZSP, podjął w r.n. starania o Katedrę Krajobrazu w krakowskiej ASP; niepowodzenie tych zabiegów oraz nieustannie pogarszająca się sytuacja finansowa ostatecznie uniemożliwiły powrót. W r. 1873 powstał obraz S-ego Poddaństwo (Muz. Narod. w W.) oraz akwarela W parku, wykorzystująca impresjonistyczne efekty światła słonecznego, wysłana na wystawę TPSP we Lwowie. W r. 1874 namalował S. olejno Kościółek wiejski w Krakowskiem, a w r.n. obraz Biednemu wiatr w oczy (Muz. Narod. w W.), którym kontynuował tematykę społeczną. S. wystawiał w r. 1873 w Warszawie, a w l. 1874–5 w krakowskim i lwowskim TPSP, TZSP oraz na Salonie paryskim; w r. 1875 wysłał prace na wystawy do Wiednia i Lyonu. Stan zdrowia S-ego pogarszał się; kuracja klimatyczna t.r. w St. Honoré-les Bains nie przyniosła efektów. Nadal jednak malował; t.r. powstała Lekcja geografii przedstawiająca jego żonę i synów (Muz. Historii Kielc). Wyrazem tęsknoty do rodzinnego krajobrazu były obrazy: Gwiazda zaranna, z Matką Boską z Dzieciątkiem na ręku unoszącą się nad uśpioną wioską kielecką (1874, Muz. Narod. w W.) oraz Bydło schodzące do wody (1876, Muz. Narod. w Kr.). W r. 1876 wystawiał na Salonie paryskim oraz w TZSP. S-ego i jego rodzinę wspomógł w tym czasie komitet artystów polskich w Paryżu (z udziałem Cypriana Norwida, Aleksandra Cetnera, Jana Rosena i Pantaleona Szyndlera), organizując loterię, która przyniosła kilka tysięcy franków. S. zmarł 6 IX 1876 w Paryżu, został pochowany na cmentarzu w podparyskim Montmorency (grób nr 63). Blisko sto obrazów i rysunków S-ego eksponowano w r. 1877 w TZSP na wystawie pośmiertnej, a dochód z niej miał być przeznaczony na pomoc osieroconej rodzinie.
W małżeństwie z Wandą Szawłowską miał S. synów: nieznanego z imienia (ur. i zm. 1869) oraz Józefa (ur. 1871), który w r. 1904 poślubił w Paryżu Amelię Carrion, i Henryka (ur. 1874), żonatego z Bronisławą, córką Stanisława Okolskiego (zob.). Po śmierci S-ego żona z dziećmi wróciła do kraju.
Twórczość S-ego na dłuższy czas uległa zapomnieniu, a jego dorobek został rozproszony. Pojedyncze prace pokazano w r. 1900 w Paryżu na wystawie malarstwa polskiego, a w r. 1912 w Warszawie na wystawie „Krajobraz Polski”. Obrazy S-ego zamieszczono też w albumie „Malarstwo polskie w reprodukcjach barwnych” (W. 1908 z. 1). Dopiero w l. trzydziestych XX w. dziełem S-ego zainteresowali się polscy koloryści. Komitet regionalny woj. kieleckiego uczcił go w r. 1933 w Bodzentynie tablicą w kościele paraf. oraz ulicą jego imienia. Po drugiej wojnie światowej indywidualne wystawy S-ego odbyły się w Kielcach w Muz. Świętokrzyskim (obecnie Narodowe) w l. 1953 i 1969. Obraz Lekcja geografii eksponowano w Paryżu w r. 2011 na wystawie „Polonia, des Polonais en France depuis 1830”. W Kielcach odsłonięto w r. 1984 pomnik S-ego projektu T. Pietrzyka. Imieniem S-ego nazwano Zespół Państw. Szkół Plastycznych w Kielcach (jego uczniowie odnowili w l. 2000 i 2007 grób malarza) oraz Zespół Szkół Ponadgimnazjalnych nr 1 w Bodzentynie, a także ulice w Bodzentynie, Kielcach, Pile i Warszawie.
Największy zbiór prac S-ego posiada Muz. Narodowe w Kielcach; część z nich jest eksponowana w Sali Szermentowskiego. Jego obrazy znajdują się również w muzeach narodowych w Krakowie, Warszawie, Wrocławiu i Poznaniu oraz muzeach: Pałac w Wilanowie, Wojska Polskiego i Historycznym w Warszawie, Historii Kielc, Okręgowym w Toruniu, im. Wyczółkowskiego w Bydgoszczy i Polskim w Rapperswilu, a także w kolekcjach prywatnych.
Młodszy brat S-ego, Kazimierz Szermętowski (ur. 19 II 1840), studiował w l. 1860–1 malarstwo w warszawskiej SSP. W r. 1861 uczestniczył w manifestacjach patriotycznych w Warszawie; podczas nich zatrzymany, został osadzony 23 XII t.r. w cytadeli warszawskiej. W nocy z 22 na 23 I 1863 wziął udział w ataku zbrojnym na posterunek wojsk rosyjskich w Bodzentynie; następnie uczestniczył w walkach powstańczych zapewne pod dowództwem gen. Józefa Hauke-Bosaka. W listopadzie t.r. występował w randze porucznika. Po aresztowaniu został w r. 1865 pozbawiony praw stanu i skazany na osiedlenie w gub. jenisejskiej. Nie dojechał do miejsca przeznaczenia z powodu złego stanu zdrowia; pozostawiony w Tobolsku, przebywał tam do marca 1870, po czym został przeniesiony do Omska. O jego dalszych losach brak informacji. Cztery obrazy Kazimierza znajdują się w Muz. Narod. w Kielcach.
Grajewski, Bibliogr. ilustracji; Portret na obrazie H. Pillatiego „Rozejście się narodów” z r. 1857 w Muz. Narod. w W., portrety drzeworytowe w „Kłosach” 1876 nr 586 s. 184, „Tyg. Ilustr.” 1876 nr 887 s. 201; – Bénézit, Dictionnaire (1966); Cmentarz polski w Montmorency, Oprac. J. Skowronek i in., W. 1986 (błędna data śmierci); Pol. Bibliogr. Sztuki, I cz. 2; Thiem e–Becker, Lexikon d. Künstler; – Catalogue de l’exposition Polonia, des Polonais en France depuis 1830. Sous la direction de Janine Ponty, Paris 2011; Józef Szermentowski 1833–1876. Katalog wystawy, Oprac. I. Jakimowicz, W. 1969; Józef Szermentowski 1833–1876: wystawa […], Kielce 1951; Katalog dzieł sztuki umieszczonych na Wystawie Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w ciągu roku 1877 (wyst. pośmiertna), w: Sprawozdanie Komitetu Tow. Zachęty Sztuk Pięknych […] za rok 1877, W. 1878 s. 70–1; Katalog wystawy sztuki polskiej, Wiedeń 1915; – Blak H. i in., Malarstwo polskie XIX wieku, Kr. 2001; Broniarek-Micke E., Malarstwo polskie realizm naturalizm, W. 2005; taż, Mistrzowie pejzażu XIX w., Wr. 2001; Czyżewski T., Wielki zapomniany, „Wiad. Liter.” 1934 nr 30 s. 4; Dobrowolski, Nowoczesne malarstwo pol., I; Husarski W., Dwie rocznice, „Tyg. Ilustr.” 1933 nr 15 s. 291; Jakimowicz I., Franciszek Kostrzewski, W. 1952; taż, Józef Szermentowski: Z cyklu „Malarze polscy”, Wr. 1950 z. 13; taż, Józef Szermentowski w kręgu mecenatu Tomasza Zielińskiego, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 7: 1971; taż, Na marginesie wartościowej książki. S. Kozakiewicz, A. Ryszkiewicz. Warszawska „Cyganeria” malarska, „Biul. Hist. Sztuki” 1957 nr 1; taż, Na marginesie wystawy Józefa Szermentowskiego. Poprawki i uzupełnienia, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 7: 1971; taż, Podróż malowana biegiem Wisły. Obrazy artystów warszawskich dla statków parowych w połowie XIX w., „Roczn. Muz. Narod. w W.” T. 2: 1957; taż, „Stracone gniazda” Józefa Szermentowskiego, „Studia Muz.” T. 1: 1953; taż, Tomasz Zieliński, kolekcjoner i mecenas, W. 1973; taż, Twórczość Józefa Szermentowskiego, „Biul. Hist. Sztuki” 1951 nr 1; taż, Twórczość Józefa Szermentowskiego w kręgu mecenatu Tomasza Zielińskiego, tamże 1971 nr 1; taż, W związku z artykułem „Na marginesie wystawy Józefa Szermentowskiego.” Poprawki i uzupełnienia, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 9: 1975; Jakimowicz–Ryszkiewicz, Szkoła Sztuk Pięknych; Jeżewska E., Malarstwo Józefa Szermentowskiego, „Spotkania z Zabytkami” 2007 nr 2; Józef Szermentowski, w: Narodowa Galeria Sztuki Polskiej, Red. I. Markiewicz, W. 1954; Kopera F., Malarstwo w Polsce XIX i XX wieku, w: Dzieje malarstwa w Polsce, Kr. 1929 III; Krajobrazy. Polskie malarstwo pejzażowe, W. 2000; Malinowski J., Malarstwo Polskie XIX wieku, W. 2003; Oborny A., Nowe obrazy w zbiorach Muzeum Świętokrzyskiego, „Roczn. Muz. Świętokrzyskiego” T. 6: 1970; Pol. życie artyst. w l. 1890–1914; Potocki A., Udział Polaków na wystawach paryskich w XIX stuleciu, „Sztuka” [Paryż] 1904 nr z listopada–grudnia s. 411; Ryszkiewicz A., Malarstwo polskie. Romantyzm, historyzm, realizm, W. 1989; Schroeder A., Stulecie urodzin nowoczesnego pejzażu polskiego, „Czas” 1933 nr 184; Skąpska-Święcicka I., Początek wystaw artystycznych w Krakowie, „Roczn. Krak.” R. 41: 1970; Szermentowski E., Kraj tęsknoty, W. 1956; tenże, Młodość, talent, animusz: opowiadania o malarzach polskich, W. 1958; tenże, Polski pejzażysta, „Wiedza i Życie” 1966 nr 11; tenże, Wielki pejzażysta „Przegl. Artyst.” T. 1: 1946 nr 10; tenże, Z Bodzentyna do Paryża, „Poznaj swój kraj” 1968 nr 9; Trojanowiczowa Z., Lijewska E., Kalendarz życia i twórczości Cypriana Norwida, 1861–1883, P. 2007 II; TZSP w Warszawie, W. 1936 LXXV; Wiercińska, Tow. Zachęty; Zduniewicz J., Malarz z Bodzentyna. Przed 125 laty zmarł Józef Szermentowski, „Ikar” 2001 nr 9 s. 24–5; – Józef Szermentowski do Wojciecha Gersona [listy], w: Materiały dotyczące życia i twórczości Wojciecha Gersona, Oprac. A. Vetulani, A. Ryszkiewicz, Wr. 1951; Kostrzewski F., Pamiętnik, W. [1891]; Kozakiewicz–Ryszkiewicz, Warsz. „cyganeria”; Norwid C. K., Listy, w: Pisma wybrane, Red. J. Gomulicki, W. 1968 V 619; Pamiętnik kieleckiego plastyka, Kielce 1995; Sprawozdanie Komitetu Tow. Zachęty Sztuk Pięknych w Królestwie Polskim za rok 1876, W. [b.r.w.] s. 96–110 (W. Gerson); Wiercińska, Katalog prac TZSP; – „Biesiada Liter.” 1877 nr 78 (wystawa pośmiertna w TZSP); „Kłosy” 1876; „Kur. Warsz.” 1872 nr 35; „Lamus” 1910 z. 8 s. 495, 499, 1911/12 s. 132, 156; „Pismo Świętokrzyskiego Centrum Doskonalenia Nauczycieli ” 2000 nr 5; „Roczn. Tow. Liter. Artyst.” (Paryż) 1911/12 s. 263 (dot. grobu S-ego); „Sztuki Piękne” 1925/6 nr 8 s. 368, 1934 nr 11 s. 401; „Tyg. Ilustr.” 1877 nr 69 s. 249, 1877 nr 83 s. 55, 1926 nr 48 s. 830, 1933 nr 15 s. 291; – Nekrologi z r. 1876: „Biesiada Liter.” nr 2 s. 594, „Bibl. Warsz.” t. 4 s. 200, „Kłosy” nr 586 s. 190–1, nr 596 s. 176, 351–3, „Kron. Rodzinna” nr 19 s. 296, „Kur. Warsz.” nr 200, „Tyg. Ilustr.” nr 39 s. 203.
Bibliogr. dot. Kazimierza Szermętowskiego: Cederbaum, Wyroki Audytoriatu; – Zapałowski W., Pamiętniki z roku 1863–1870, Wil. 1913 I 21; – AGAD: sygn. ZGP 4/552 k. 727, sygn. TKŚ 8 k. 129v–30; Gosudarstvennyj archiv Rossijskoj Federacii w Moskwie: F. 09, 1 ekspedycja 1865, vol. 31 k. 576v, F. 14 op. 1 vol. 520 k. 45v–6; – Informacje Jana Kulpińskiego z Kr.
Zofia Lewicka-Depta